έτοιες μέρες πριν από 76 χρόνια, τελείωνε στον Γράμμο και το Βίτσι ο μακροχρόνιος εμφύλιος πόλεμος στη χώρα μας, με νίκη του Κυβερνητικού (Εθνικού) Στρατού επί του Δημοκρατικού Στρατού Ελλάδας (ΔΣΕ). Ο εμφύλιος πόλεμος που σύμφωνα με τους περισσότερους ιστορικούς άρχισε τον Μάρτιο του 1946 με την επίθεση ανταρτών του ΕΛΑΣ στον Σταθμό Χωροφυλακής στο Λιτόχωρο Πιερίας είχε διάρκεια σχεδόν 3,5 χρόνια και οδυνηρές συνέπειες για τη χώρα μας. Θα δούμε σήμερα τα γεγονότα από τον Σεπτέμβριο του 1947, ως τις τελευταίες μάχες, στον Γράμμο και στο Βίτσι, στα τέλη Αυγούστου 1949 και τη φυγή των ανταρτών σε κομμουνιστικές χώρες.
Τα γεγονότα από τον Σεπτέμβριο ως το τέλος του 1947
Ο Θεμιστοκλής Σοφούλης ανέλαβε την πρωθυπουργία της χώρας στις 7 Σεπτεμβρίου 1947 αν και είχε μόνο 48 βουλευτές, αλλά στηριζόταν από τον Κ. Τσαλδάρη και το Λαϊκό Κόμμα που διέθετε περίπου 170 βουλευτές. Οι δύο πολιτικοί αρχηγοί συμφώνησαν να προσπαθήσουν να κατευνάσουν πρώτα τους κομμουνιστές και αν αυτοί δεν δέχονταν, να ακολουθήσουν σκληρή πολιτική εναντίον τους.Το πρόγραμμα του Σοφούλη έγινε δεκτό με απίστευτη πλειοψηφία: το υπερψήφισαν 279 βουλευτές, επί 280 παρόντων. Στις 8 Σεπτεμβρίου, ο Σαμιώτης πολιτικός είχε εξαγγείλει από το ραδιόφωνο το πρόγραμμα αυτό. Βασική αναφορά του ήταν η ακόλουθη: «Εάν αι ειρηνευτικαί μας προσπάθειαι μείνουν άκαρποι, θα ηγηθώμεν προσωπικώς της σταυροφορίας δια να πλήξωμεν τον εχθρόν, μη φειδόμενοι ουδενός μέσου». Στο πρόγραμμα της κυβέρνησης περιλαμβανόταν διάταξη, σύμφωνα με την οποία όσοι «στασιαστές αρχηγοί, οδηγοί, συστασιώτες» παρουσιαστούν αυτοβούλως μέσα σε ένα μήνα στην πλησιέστερη δικαστική, στρατιωτική ή αστυνομική Αρχή και αφοπλιστούν, αμνηστεύονται αυτοδίκαια και απολύονται αμέσως απ’ αυτούς στους οποίους παραδόθηκαν
Στις 17/9, αεροπλάνα σκόρπισαν εκατοντάδες χιλιάδες προκηρύξεις στις ανταρτοκρατούμενες περιοχές ως τα σύνορα, στις οποίες υπήρχαν υποσχέσεις του Σοφούλη: «Όσοι πραγματικοί Έλληνες προσέλθετε… Παντού όπου παρουσιασθείτε θα σας υποδεχτούν ως αδελφούς… Εάν δε οιονδήποτε κυβερνητικό όργανον τολμήσει να παραβιάσει και να καταστρατηγήσει τας αποφάσεις της κυβερνήσεως θα τιμωρηθεί αμείλικτα και παραδειγματικά». Τα αποτελέσματα της κυβερνητικής πρωτοβουλίας ήταν πενιχρά. Μόλις 3.149, κατ’ άλλους 1.142 άτομα παρουσιάστηκαν στις Αρχές, ελάχιστοι από τους οποίους ήταν μάχιμοι αντάρτες. Ο Νίκος Ζαχαριάδης πέτυχε στις 15/9, στην 3η Ολομέλεια του Κ.Κ.Ε. με έξι μόνο μέλη της παρόντα την «επίσημη κήρυξη της επαναστάσεως». Ο Γ. Ρούσσος γράφει ότι αν είχε δεχθεί τις προτάσεις Σοφούλη ο Ζαχαριάδης, θα έσωζε τους οπαδούς του, ένοπλους και μη, θα διατηρούσε το κόμμα, τις διάφορες οργανώσεις και τις παραφυάδες του, με σχετική, έστω, ελευθερία. Ο Ζαχαριάδης όμως δεν εκμεταλλεύτηκε αυτή τη δυνατότητα.
Ξεκίνησαν μια σειρά επιθέσεις, από δυνάμεις του ΔΣΕ στο Μέτσοβο, το οποίο κατέλαβαν, αντίθετα με την Έδεσσα, την Καστοριά, το Αμύνταιο και την Κοζάνη. Η αποτυχία κατάληψης της Άμφισσας από τον ΔΣΕ είχε σαν αποτέλεσμα να τουφεκιστεί ο επικεφαλής της επιχείρησης Λ. Χρυσιώτης, ανάπηρος του Ελληνοϊταλικού Πολέμου, μετά από εντολή του επικεφαλής των δυνάμεων του ΔΣΕ στη Ρούμελη, Γούσια. Στις 23 Δεκεμβρίου σχηματίστηκε, με εντολή Ζαχαριάδη, η λεγόμενη «Κυβέρνηση του Βουνού». Το 1947, έκλεισε με την επίθεση του ΔΣΕ κατά της Κόνιτσας, που συνεχίστηκε και στις αρχές του 1948 χωρίς αποτέλεσμα.
1948: η άφιξη του Αμερικανού Στρατηγού Βαν Φλιτ στην Ελλάδα
Το 1948 ήταν η κρισιμότερη χρονιά του εμφυλίου. Έγιναν πολύνεκρες μάχες,
παραμερίστηκε ο Αρχιστράτηγος του ΔΣΕ, Μάρκος Βαφειάδης, στάλθηκε από
τις Η.Π.Α. στην Ελλάδα ο περίφημος Στρατηγός Βαν Φλιτ, δολοφονήθηκε ο Χ.
Λαδάς, άρχισαν ομαδικές εκτελέσεις Ελασιτών, οι Αμερικανοί έστελναν όλο
και μεγαλύτερη βοήθεια στη χώρα μας, την ίδια ώρα που η «Κυβέρνηση του
Βουνού» λάμβανε υλική βοήθεια από τον Τίτο και ηθική από την Κομινφόρμ. Η
ίδρυση του κράτους της «Ελεύθερης Ελλάδας» από τον Ζαχαριάδη δεν βρήκε
στήριξη από τις χώρες του Ανατολικού μπλοκ. Ο βομβαρδισμός της
Θεσσαλονίκης στις 10 Φεβρουαρίου 1948 προκάλεσε τον θάνατο ενός Άγγλου
στρατιωτικού και τον τραυματισμό ενός ακόμα, καθώς και τεράστιες υλικές
ζημιές. Προκάλεσε επίσης μεγάλη αίσθηση παγκοσμίως. Οι αλλεπάλληλες
επιθέσεις του ΔΣΕ και οι δολοφονίες κυβερνητικών οδήγησαν σε
ανεξέλεγκτες πράξεις. Μια επιδρομή ανδρών του ΔΣΕ στη Σπάρτη, στις 14 Απριλίου, προκάλεσε τον θάνατο του διοικητή ενός μηχανοκίνητου Λόχου Χωροφυλακής και τεσσάρων ανδρών του. Την επόμενη μέρα, μαινόμενοι συνάδελφοί τους, αφού σκότωσαν τον Διοικητή της Χωροφυλακής Λακωνίας Φίτσιο και κακοποίησαν τον Εισαγγελέα Σπάρτης που προσπάθησαν να τους εμποδίσουν, μπήκαν στις φυλακές και σκότωσαν εν ψυχρώ 26 κρατούμενους, προφανώς άνδρες του ΔΣΕ. Η δολοφονία του Χ. Λαδά, το Μεγάλο Σάββατο 1/5/1948 από τον κομμουνιστή Μουτσογιάννη προκάλεσε την αντίδραση της κυβέρνησης. Εκατοντάδες κομμουνιστές εκτελέστηκαν. Όπως ανακοινώθηκε, ως τον Αύγουστο του 1948 εκτελέστηκαν 1.778 καταδικασμένοι σε θάνατο. Εντύπωση προκαλεί η καταδίκη ορισμένων σε θάνατο εκατοντάδες φορές: ο Μ. Βασιλόπουλος είχε καταδικαστεί 351 (!) φορές σε θάνατο, ο Κ. Γ. Κιοπρές 127 φορές κ.ά.
Καθοριστικό ρόλο για την εξέλιξη των πραγμάτων έπαιξε η η άφιξη στην Ελλάδα του Αμερικανού Στρατηγού James Van Fleet (Τζέιμς Βαν Φλιτ) ως διοικητή της JUSMAPG (Αμερικανική Στρατιωτική Συμβουλευτική και Προγραμματική Ομάδα), στις 18 Φεβρουαρίου 1948. Ουσιαστικά, ο Βαν Φλιτ μπορούσε να ελέγχει ολόκληρο τον Ελληνικό Στρατό. Με την άφιξή του στη χώρα μας και τη συνεργασία των Βρετανών, αναδιοργάνωσε τις κυβερνητικές δυνάμεις. Η Εθνοφρουρά, από 50.000 άνδρες, θα αναλάμβανε την προστασία των πόλεων, ενώ οι 120.000 άνδρες του ΕΣ θα μπορούσαν να ασχοληθούν απερίσπαστοι με τις μάχες εναντίον του ΔΣΕ. Ο Βαν Φλιτ τόνισε ότι έπρεπε να τελειώσει ο πόλεμος μέσα στο 1948.
Για τον σκοπό αυτό εξέφρασε την άποψη ότι μετά τη Στερεά Ελλάδα πρέπει
να γίνουν εκκαθαριστικές επιχειρήσεις εναντίον των ανταρτών στην Πίνδο
και τον Γράμμο και όχι στην Πελοπόννησο, όπως πρότεινε η ελληνική
πλευρά. Η άποψη του Βαν Φλιτ επικράτησε. Οι Η.Π.Α. παράλληλα άρχισαν να
στέλνουν στην Ελλάδα σημαντική στρατιωτική βοήθεια, η αξία της οποίας ως
τα τέλη του 1948 έφτανε κατά τον Βαν Φλιτ τα 260 εκατομμύρια δολάρια.
Σ’ αυτή περιλαμβάνονταν, μεταξύ άλλων: 6 κανονιοφόροι, 142 αεροπλάνα,
7.000 βόμβες, 3.890 όλμοι και πυροβόλα, 97.000 μικρά όπλα, 3.956.629
βλήματα πυροβολικού και βλήματα όπλων, 280.462.396 σφαίρες κ.ά. Βέβαια,
και ο ΔΣΕ λάμβανε βοήθεια, όχι όμως ανάλογη με αυτή των κυβερνητικών
δυνάμεων. Σύμφωνα με το βιβλίο «Εμφύλιος Πόλεμος: έγγραφα από τα
γιουγκοσλαβικά και βουλγαρικά αρχεία» (επιμέλεια: Β. Κόντης-Σ. Σφέτας,
Θεσσαλονίκη, 1999), τα τμήματα του ΔΣΕ στον Γράμμο, το Βίτσι και την
Ήπειρο, ενισχύονταν από την Αλβανία και τη Γιουγκοσλαβία. Από το 1947
υπήρχε συντονισμός της στρατιωτικής βοήθειας και διοικητικής μέριμνας
του ΔΣΕ. Έτσι ΕΣΣΔ και Γιουγκοσλαβία παρείχαν στρατιωτικό υλικό,
συμπεριλαμβανομένων πυροβόλων και πυρομαχικών, η Ρουμανία πυρομαχικά και
η Ουγγαρία και η Πολωνία τρόφιμα, υποδήματα και υγειονομικό υλικό. Την
άνοιξη του 1948 ξεκίνησαν μεγάλες επιχειρήσεις του ΕΣ Στις 15/4, άρχισε η
επιχείρηση «Χαραυγή» για «εκκαθάριση» της Ρούμελης, εναντίον 2.500
ανδρών του ΔΣΕ. Η επιχείρηση ολοκληρώθηκε τέλη Μαΐου 1948, αλλά ο κύριος
όγκος των 2.500 ανταρτών διέφυγε προς τα Άγραφα. Πάντως, η περιοχή,
πολύ σημαντική για τις οδικές και σιδηροδρομικές επικοινωνίες,
εκκαθαρίστηκε, ενώ τονώθηκε το ηθικό των κυβερνητικών δυνάμεων και
άνοιξε ο δρόμος για επιχειρήσεις στον Γράμμο.
Εκείνη την εποχή, φαίνεται ότι είχαν ξεκινήσει, ανεπίσημα αρχικά,
κάποιες προσπάθειες για τον τερματισμό των συγκρούσεων με παροχή
εγγυήσεων από τον Ο.Η.Ε. για την πολιτική κατάσταση και την ακεραιότητα
της Ελλάδας, αποχώρηση των συμμαχικών στρατευμάτων, ουδετεροποίηση της
χώρας, σχηματισμό κυβέρνησης κοινής εμπιστοσύνης και διενέργεια εκλογών,
μετά από χορήγηση γενικής αμνηστίας. Ο Θ. Σοφούλης, πιθανότατα με
συμβουλές από τους Αμερικανούς, απέρριψε την πρόταση. Η πρόταση αυτή
επαναλήφθηκε, επίσημα πλέον, από τον ραδιοφωνικό σταθμό του Κ.Κ.Ε. στις
31 Μαΐου 1948. Σε αυτή τονιζόταν η ετοιμότητα της «Προσωρινής
Κυβέρνησης» να συμβάλει στον τερματισμό του πολέμου, με μόνη προϋπόθεση
να πάψει η ξένη ανάμειξη και να κατοχυρωθεί η δημοκρατική πορεία της
χώρας. Και πάλι όμως η κυβέρνηση Σοφούλη
θεώρησε την πρόταση αυτή του Κ.Κ.Ε. ως προσπάθεια κωλυσιεργίας.
Ακολούθησε και σχετική πρόταση προς τον Κ. Τσαλδάρη, στα τέλη Ιουνίου
1948 από στέλεχος της σοβιετικής πρεσβείας στην Αθήνα, για τερματισμό
των υπαρχόντων προβλημάτων, με τον όρο να τηρηθεί πλήρης μυστικότητα. Ο
Τσαλδάρης φοβήθηκε ότι οι Σοβιετικοί ήθελαν να διαταράξουν τη σχέση του
με τον Σοφούλη. Πάντως, οι Αμερικανοί τόνισαν ότι δεν πρέπει να αγνοηθεί
η πρόταση της ΕΣΣΔ όπως προκύπτει και από τα αρχεία του State
Department (7/7/1948).
Τον Μάρτιο και τον Απρίλιο του 1947, ο ΔΣΕ άρχισε να μεταφέρει παιδιά
από τις παραμεθόριες στις ανατολικές περιοχές της χώρας. Ο αριθμός των
παιδιών ξεπερνούσε τις 20.000 και έφτανε, πιθανότατα, τις 28.000. Στα
μέσα Ιουνίου 1948, έξι Μεραρχίες του Εθνικού Στρατού και πολλά Τάγματα
Εθνοφρουράς επιτέθηκαν εναντίον 11.000 ανταρτών στον Γράμμο. Η κατάσταση
περιπλέχθηκε από αντεπίθεση μονάδων του ΔΣΕ στη Θεσσαλία και τη Στερεά
Ελλάδα. Μάλιστα, καταλήφθηκε προσωρινά η Αμφιλοχία. Οι συγκρούσεις στον
Γράμμο ήταν πολύνεκρες. Οι κυβερνητικές δυνάμεις δεν κατάφεραν να
εγκλωβίσουν τα τμήματα του ΔΣΕ, που με έναν εξαιρετικό ελιγμό πέρασαν
από τον Γράμμο στο Βίτσι, τη νύχτα της 21-22/8/1948. Η επιχείρηση του ΕΣ
ήταν κάκιστα σχεδιασμένη.
Ο Στρατηγός Θ. Τσακαλώτος τόνισε σε μεταγενέστερη έκθεσή του ότι οι
μάχιμοι αξιωματικοί θεωρούσαν το σχέδιο «νηπιώδες». Ήταν φανερό ότι οι
κυβερνητικές δυνάμεις έπασχαν από έλλειψη επιθετικού πνεύματος. Μετά από
επιμονή Αμερικανών και Βρετανών, στις 31 Αυγούστου 1948 αναδιοργανώθηκε
το σύστημα διοίκησης του Στρατού. Ανακτορικοί κύκλοι άρχισαν να πιέζουν
για να κληθεί ο Αλέξανδρος Παπάγος ως Αρχιστράτηγος. Όμως ο Σοφούλης
έχοντας εμπιστοσύνη στον αρχηγό του ΓΕΣ Αντιστράτηγο Δημήτριο Γιατζή δεν
δεχόταν. Ο ΕΣ πραγματοποίησε στα τέλη Αυγούστου νέα επίθεση κατά του
ΔΣΕ στο Βίτσι. Όμως, στις 10/9/1948 ο ΔΣΕ αντεπιτέθηκε, διέσπασε τις
κυβερνητικές δυνάμεις και απείλησε την Καστοριά, χωρίς αποτέλεσμα. Στο
μεταξύ και στις τάξεις του Κ.Κ.Ε. υπήρχε διχογνωμία για το τι πρέπει να
κάνουν. Ο Βαφειάδης επέμεινε στην τακτική του ανταρτοπόλεμου, ενώ ο
Ζαχαριάδης στον μετασχηματισμό του ΔΣΕ σε τακτικό στρατό. Τελευταίο
σημαντικό γεγονός του 1948 ήταν η προσωρινή κατάληψη της Καρδίτσας από
δυνάμεις του ΔΣΕ (12/12/1948).
1949: Διαφωνία Ζαχαριάδη-Βαφειάδη – Το Κ.Κ.Ε. εγκρίνει την ίδρυση ανεξάρτητου «Μακεδονικού Κράτους» - Οι συγκρούσεις
Από τον Ιανουάριο του 1949, την ηγεσία των κυβερνητικών δυνάμεων ανέλαβε ο Αλέξανδρος Παπάγος, με τον βαθμό του Στρατηγού. Η επιλογή αυτή δυσαρέστησε τον Θ. Τσακαλώτο, επικεφαλής του Α’ ΣΣ, ο οποίος είχε πετύχει μεγάλες νίκες κατά του ΔΣΕ. Πάντως, ο Τσακαλώτος, αν και δεν ήταν θετικά διακείμενος προς τον Παπάγο, αναγνώρισε τη μεγάλη συμβολή του στην τελική επικράτηση των κυβερνητικών δυνάμεων. Ο Παπάγος αμέσως αξίωσε τον τερματισμό των παρεμβάσεων των πολιτικών στις στρατιωτικές επιχειρήσεις. Επανέφερε τους Αντιστρατήγους Κοσμά και Βεντήρη στην ενεργό υπηρεσία, ενώ αποφάσισε τη διάλυση του Ανωτάτου Συμβουλίου Εθνικής Αμύνης, στο οποίο συμμετείχαν Αμερικανοί και Βρετανοί.Στο μεταξύ, από τις 22/12/1948, οι κυβερνητικές δυνάμεις με το σχέδιο «Περιστερά» άρχισαν την εκκαθάριση της Πελοποννήσου από βορρά προς νότο. Στον Μοριά υπήρχαν 4.000 αντάρτες, οι περισσότεροι στη Λακωνία. Καθοριστικής σημασίας ήταν η μάχη του Αγίου Βασιλείου Κυνουρίας στον καταχιόνιστο Πάρνωνα. Η επικράτηση των κυβερνητικών δυνάμεων προκάλεσε τον θαυμασμό, ακόμα και του Παπάγου. Ως τις 28 Δεκεμβρίου είχε καταφερθεί ένα καίριο πλήγμα στις μονάδες «Λαϊκής Αυτοάμυνας» των πόλεων. Συνελήφθησαν, κατά τον Σόλωνα Γρηγοριάδη, περισσότεροι από 4.500 πολίτες, κάποιοι απλώς ύποπτοι. Οι αντάρτες είχαν αρχίσει να αντιλαμβάνονται ότι περιήλθαν σε δεινή θέση. Αντίθετα, το ηθικό των ανδρών του ΕΣ είχε εκτιναχθεί στα ύψη. Στα τέλη Ιανουαρίου 1949, ο Τσακαλώτος θεώρησε ότι δεν υπήρχε λόγος να παραμείνει στον Μοριά και έφυγε μαζί με το Αρχηγείο του Α’ Σώματος Στρατού. Ανώτατος διοικητής Πελοποννήσου ανέλαβε ο Υποστράτηγος Θωμάς Πετζόπουλος, που ολοκλήρωσε την εκκαθάρισή της.
Τον Ιανουάριο του 1949 συγκλήθηκε η 5η Ολομέλεια του Κ.Κ.Ε. που παγίωσε την επικράτηση του Ζαχαριάδη επί του Βαφειάδη, που έπεσε σε δυσμένεια, ενώ πολλά στελέχη του κόμματος, φίλα προσκείμενα προς αυτόν, διαγράφηκαν. Από το ΠΓ του Κ.Κ.Ε. ανακοινώθηκε ότι ο Μάρκος δεν άντεξε την πίεση και παρουσίασε ψυχονευρωτική κρίση! Η 5η Ολομέλεια του Κ.Κ.Ε. επανέφερε την πλατφόρμα του 1924 για ανεξάρτητη Μακεδονία. Το Κ.Κ.Ε. ήθελε να αποσπάσει το ΣΝΟΦ (Σλαβομακεδονικό Εθνικό Απελευθερωτικό Μέτωπο) από την επιρροή του Τίτο, κάτι που προκάλεσε την οργή του τελευταίου, που έκλεισε ερμητικά τα σύνορα για τους αντάρτες του ΔΣΕ στις 11/7/1949. Η σχετική ανακοίνωση του ΚΚΕ προκάλεσε αίσθηση: «Στη Βόρεια Ελλάδα, ο Μακεδονικός (Σλαβομακεδονικός) λαός τάδωσε όλα για τον αγώνα και πολεμά με μια ολοκλήρωση ηρωισμού και αυτοθυσίας, που προκαλούν θαυμασμό.
Δεν πρέπει να υπάρχει καμιά αμφιβολία, ότι σαν αποτέλεσμα της νίκης του Δημοκρατικού Στρατού και της λαϊκής επανάστασης, ο Μακεδονικός λαός θα βρει την πλήρη εθνική αποκατάστασή του, έτσι όπως την θέλει ο ίδιος, προσφέροντας σήμερα το αίμα του για να την αποχτήσει. Οι Μακεδόνες κομμουνιστές στέκονται πάντα επικεφαλής στην πάλη του λαού τους» («Ριζοσπάστης», 17/1/1997, σελ. 13, άρθρο με τίτλο «Η 5η Ολομέλεια και το Μακεδονικό», μέρος Α’). Στις 18/1/1997 δημοσιεύθηκε το Β’ μέρος του σχετικού άρθρου.
Ο Σ. Γρηγοριάδης αναφέρει ότι ιδρύθηκε και «Υπουργείο Μειονοτήτων» στην «Κυβέρνηση του Βουνού», το οποίο ανέλαβε ο Πασκάλ Μιτρέφσκι (1912-1978) γεννημένος στο Νεστόριο Καστοριάς ως Πασχάλης Μητρόπουλος. Ο πολιτικός κόσμος της Αθήνας επανέλαβε με μεγαλύτερη οξύτητα το επιχείρημα περί «εθνικής μειοδοσίας των κομμουνιστών» και «προδοτικού ρόλου τους στο Μακεδονικό». Τότε καθιερώθηκε από μεγάλη μερίδα του κυβερνητικού Τύπου και ο χαρακτηρισμός «Εαμοβούλγαροι» που έφερε σε πολύ δύσκολη θέση ακόμα κι όσους συμπαθούσαν τον ΔΣΕ .
Στις 21 Ιανουαρίου 1949 κατελήφθη από τον ΔΣΕ το Καρπενήσι. Ο Παπάγος απέπεμψε από τη Διοίκηση της Στερεάς Ελλάδας και παρέπεμψε στο Στρατοδικείο τον ομοϊδεάτη και προσωπικό του φίλο Β. Κετσέα με την κατηγορία ότι δεν μερίμνησε για τη φύλαξη των διαβάσεων που οδηγούσαν στο Καρπενήσι και δεν ενίσχυσε τη φρουρά του. Ο Κετσέας αθωώθηκε παμψηφεί, αλλά αποστρατεύθηκε και λίγο αργότερα πέθανε. Στη θέση του Κετσέα, ο Παπάγος διόρισε τον απόστρατο Παυσανία Κατσώτα στη θέση του, αν και ήταν αντίπαλός του.
Ο ΕΣ με επικεφαλής τον Θ. Τσακαλώτο ξεκίνησε επιχείρηση ανακατάληψης του Καρπενησίου (29-30 Ιανουαρίου 1949), κάτι που πέτυχε λίγες μέρες αργότερα. Ταυτόχρονα, ο Παπάγος διέταξε εξάλειψη κάθε μικροεστίας αντίστασης στην Πελοπόννησο. Έτσι, ως τον Απρίλιο, 2.040 κομμουνιστές σκοτώθηκαν και 1.799 αιχμαλωτίστηκαν στον Μοριά. Έπειτα, μετέφερε μια Μεραρχία των ΛΟΚ από τον Μοριά στη Ρούμελη, για να επαναληφθούν οι εκκαθαριστικές επιχειρήσεις. Την ίδια περίοδο, ο ΔΣΕ ανακατέλαβε τμήματα του Γράμμου. Τον Βαφειάδη είχε αντικαταστήσει ο «καπετάν-Γούσιας» (Γ. Βροντίσιος). Αυτός επιθυμούσε να πετύχει μια σημαντική νίκη για να εδραιώσει τη θέση του. Έτσι, τη νύχτα της 11-12 Φεβρουαρίου, πέντε Ταξιαρχίες ανταρτών επιτέθηκαν στη Φλώρινα, την οποία υπερασπιζόταν η ΙΙ Μεραρχία υπό τη διοίκηση του Ταξίαρχου Ν. Παπαδόπουλου. Η επίθεση του ΔΣΕ απέτυχε παταγωδώς. Έχασε περίπου 1.000 άνδρες, 1.500 τραυματίστηκαν και 350 αιχμαλωτίστηκαν. Ο ΔΣΕ κατά τη μάχη της Φλώρινας προέβη σε ακραίες ενέργειες.
Ο Δήμαρχος της πόλης Δ. Θεοφίλου εξυβρίστηκε και εκτελέστηκε εν ψυχρώ! Οι αντάρτες απήγαγαν 409 άνδρες και 210 γυναίκες, οι περισσότεροι από τους οποίους δεν γύρισαν ποτέ στη Φλώρινα. Μετά τις διαδοχικές ήττες του ΔΣΕ, η «Κυβέρνηση του Βουνού» έκανε κάποιες προτάσεις για συνεννόηση. Παρενέβη και η Μόσχα, χωρίς αποτέλεσμα. Στις αρχές Μαΐου 1949, ο ΕΣ ξεκίνησε με 50.000 άνδρες επιχειρήσεις εκκαθάρισης της Στερεάς Ελλάδας και της Θεσσαλίας (κωδική ονομασία «Πύραυλος»). Απέναντί τους είχαν περίπου 12.000 αντάρτες του ΔΣΕ. Τον Μάρτιο του 1949, το περίφημο ιππικό των ανταρτών στη Δ. Θεσσαλία είχε υποστεί καίρια πλήγματα. Ο Καραγιώργης (ψευδώνυμο του Δ. Γυφτοδήμου) που είχε τοποθετηθεί αρχηγός του Κεντρικού Γενικού Αρχηγείου Νοτίου Ελλάδος αντικαταστάθηκε από τον Κ. Κολιγιάννη.
Στα μέσα του καλοκαιριού η Κεντρική Ελλάδα είχε εκκαθαριστεί πλήρως. 5.000 νεκροί ήταν οι απώλειες του ΔΣΕ. Μόνο μερικές δεκάδες άνδρες του κατάφεραν να φτάσουν στον Γράμμο. Ο θάνατος του Θ. Σοφούλη τον Ιούνιο του 1949 έδωσε προσωρινά θάρρος στον Ζαχαριάδη, αλλά ο αστικός πολιτικός κόσμος ήταν ενωμένος. Ο Αλέξανδρος Διομήδης διαδέχθηκε τον Σοφούλη.
Το τέλος του Εμφυλίου
Ο Παπάγος έλαβε την άδεια να δράσει κατά το δοκούν. Οι αντάρτες συγκεντρώθηκαν στον Γράμμο (5.000) και στο Βίτσι
(7.500), ενώ 2.500 βρίσκονταν σε εφεδρεία στην Αλβανία. Στις αρχές
Αυγούστου 1949 ο Παπάγος συγκέντρωσε ισχυρές δυνάμεις μπροστά από τον
Γράμμο (2 Σώματα Στρατού). Το Α’ ΣΣ είχε διοικητή τον Θ. Τσακαλώτο και
το Β’ ΣΣ τον Σ. Μανιδάκη. Άλλες δύο Μεραρχίες και Ταξιαρχίες
συγκεντρώθηκαν στην ελληνοβουλγαρική μεθόριο, που συγκροτούσαν το Γ’
Σώμα Στρατού. Τα τμήματα τελούσαν υπό τη διοίκηση του Στρατηγείου
Δυτικής Μακεδονίας-Ηπείρου (Υποστράτηγος Κ. Βεντήρης). Ο Παπάγος ήταν
αποφασισμένος να καταφέρει το τελειωτικό πλήγμα στον ΔΣΕ. Έτσι, διέταξε
σφοδρό βομβαρδισμό των εχθρικών θέσεων από το Πυροβολικό, ενώ η Ελληνική
Βασιλική Αεροπορία παρέλυσε τις επικοινωνίες των ανταρτών.Το σχέδιο του ΕΣ είχε την κωδική ονομασία «Πυρσός». Το πρώτο σκέλος ήταν ο «Πυρσός Α’» και προέβλεπε παραπλανητική επίθεση στον Γράμμο. Έπρεπε δε να τελειώσει ως τις 8/8. Το δεύτερο σκέλος «Πυρσός Β’» έπρεπε να ολοκληρωθεί ως τις 16/8 και το τρίτο σκέλος, ο «Πυρσός Γ’», θα ξεκινούσε μετά την πλήρη εξουδετέρωση των εχθρικών δυνάμεων στο Βίτσι. Από την πλευρά τους οι αντάρτες θα αντέτασσαν ενεργητική άμυνα με άμεση εκτόξευση αντεπιθέσεων για την ανατακατάληψη του χαμένου εδάφους και δράση στα μετόπισθεν για αποκοπή των συγκοινωνιών του ΕΣ. Ανέμεναν επίσης κάποια ευκαιρία για ένα μαζικό χτύπημα κατά των κυβερνητικών δυνάμεων, διαψεύστηκαν όμως.
Αρχικά, εκκαθαρίστηκε το Καϊμακτσαλάν (Βόρας), όπου βρίσκονταν 1.300 αντάρτες. Ο Παπάγος άφησε για αργότερα την εκκαθάριση του Μπέλες όπου βρίσκονταν 1.500 αντάρτες και ξεκίνησε την επίθεση στον Γράμμο. Αρχικά, κατελήφθησαν η Πυρσόγιαννη, η Ζέρμα και το ύψωμα Τσάρνο, ως τις 7 Αυγούστου, ενώ στις 9 Αυγούστου καταλήφθηκε από το 583 ΤΠ το ύψωμα 1806, προπύργιο του Κάμενικ. Το αρχηγείο του ΔΣΕ κατάλαβε ότι το Κάμενικ ήταν ο βασικός στόχος του Παπάγου και έστειλε εσπευσμένα ενισχύσεις σε αυτό. Σειρά είχε το Βίτσι. Στις 10/8 η 22α Ταξιαρχία κατέλαβε τα υψώματα 1585 και Πολενάτα και προωθήθηκε προς τη θέση Τσούκα.
Η Γ’ Μοίρα Καταδρομών, του Ταγματάρχη Παπαθανασίου εκδίωξε τους άνδρες του ΔΣΕ από την οχυρή θέση Ρότι, το ύψωμα Μπάρο και το ύψωμα Λέσιτς. Το επόμενο βράδυ, οι Καταδρομείς κατέλαβαν τον ορεινό όγκο Μισδάγιστα. Οι σχηματισμοί του ΔΣΕ βρήκαν καταφύγιο στη χερσόνησο Πυξός, μεταξύ Μεγάλης και Μικρής Πρέσπας. Ο ανελέητος βομβαρδισμός από την Ελληνική Βασιλική Αεροπορία και η επιχείρηση της Γ’ Μοίρας Καταδρομών οδήγησαν στην εκδίωξη των δυνάμεων του ΔΣΕ από τον Πυξό. Προσπάθειες του Ζαχαριάδη για ανακατάληψη θέσεων στο Βίτσι, απέτυχαν. Στις 16/8/1949, το Βίτσι, το βουνό που θα γινόταν «ο τάφος των μοναρχοφασιστών» κατά τον Ζαχαριάδη, έπεσε στα χέρια του ΕΣ. Γύρω στις 2.000 αντάρτες έχασαν τη ζωή τους εκεί. Γύρω στους 1.000 πέρασαν στη Γιουγκοσλαβία και 4.000 στην Αλβανία. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Αλβανοί πολεμούσαν εναντίον του Εθνικού Στρατού μαζί με τον ΔΣΕ, αλλά και μόνοι τους! Πολλοί υπουργοί ζητούσαν εισβολή του Στρατού μας στην Αλβανία, αλλά αυτό δεν έγινε.
Η τελική μάχη δόθηκε στον Γράμμο. 50 αεροσκάφη Curtiss SB2C Helldiver τα οποία μόλις είχαν παραληφθεί από τις ΗΠΑ προκάλεσαν τεράστιες απώλειες στον ΔΣΕ. Στις 25/8 ξεκίνησε η τελική επίθεση. Ο Χότζα που κατάλαβε ότι ο ΔΣΕ είχε ηττηθεί, έδωσε εντολή όποιος ένοπλος περνά στην Αλβανία, να αφοπλίζεται και να τίθεται σε περιορισμό. Έκανε στροφή 180ο την τελευταία στιγμή για να αποφύγει επέμβαση του ΕΣ στη Β. Ήπειρο. Στο μεταξύ, το Α’ ΣΣ με τρεις Μεραρχίες, τη Μεραρχία Καταδρομών, τεθωρακισμένα και τη δράση της ΕΑΒ εκδίωξε τους αντάρτες από τις οχυρές θέσεις τους στο Τσάρνο και το Πάπουλι. Η ΙΧ Μεραρχία έπειτα από έναν ευρύ ελιγμό στην κατεύθυνση Πόρτα Οσμάν-Γκούμπελ-Σακκούλι-ύψωμα 2520 εξάρθρωσε πλήρως την άμυνα των ανταρτών.
Στις 27/8 η ηγεσία του ΔΣΕ έδωσε εντολή για φυγή στην Αλβανία μέσω της Μπάρας. Την ίδια μέρα, τμήματα της ΙΧ Μεραρχίας άναψαν φωτιές στα ελληνοαλβανικά σύνορα για να σημάνουν τη νίκη του ΕΣ. Στις 29 Αυγούστου 1949 έγινε η τελευταία μάχη του εμφυλίου, στο Κάμενικ, το οποίο κατέλαβε η Γ’ Μοίρα Καταδρομών του Ταγματάρχη Παπαθανασίου. ΕΣ και Χωροφυλακή είχαν 17.484 νεκρούς, 39.796 τραυματίες και 2.610 αγνοούμενους. Οι αντάρτες είχαν περίπου 52.000 νεκρούς και άγνωστο αριθμό τραυματιών. Βέβαια, κανείς δεν μπορεί να πει με βεβαιότητα ποιος ήταν ο ακριβής αριθμό των θυμάτων.
Πού πήγαν οι κομμουνιστές μετά την ήττα τους;
Ο Νίκος Ζαχαριάδης με τον υπαρχηγό του Γούσια και 4.000 τουλάχιστον
αντάρτες κατέφυγαν στην Αλβανία. Όμως, από εκεί μετακινήθηκαν σε άλλες
χώρες. Σύμφωνα με επίσημα στοιχεία του Κ.Κ.Ε. (10-14/10/1950), μετά την
ήττα του ΔΣΕ, 9.100 πολιτικοί πρόσφυγες (αντάρτες και πολίτες)
εγκαταστάθηκαν στη Ρουμανία, 11.941 στην Τσεχοσλοβακία, 11.458 στην
Πολωνία, 7.253 στην Ουγγαρία, 3.021 στη Βουλγαρία, 1.128 στην Ανατολική
Γερμανία και 11.980 στη Σοβιετική Ένωση.Πηγές: ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ, τ. ΙΣΤ, ΕΚΔΟΤΙΚΗ ΑΘΗΝΩΝ
Γεωργίου Ρούσσου, «ΝΕΩΤΕΡΗ ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ 1826-1974», τ. Ζ ΕΛΛΗΝΙΚΗ ΜΟΡΦΩΤΙΚΗ ΕΣΤΙΑ, ΑΘΗΝΑΙ, 1975
Δρ. Ιωάννης Σ. Παπαφλωράτος, «Η ιστορία του Ελληνικού Στρατού (1833-1949)», τ. ΙΙ, Εκδόσεις ΣΑΚΚΟΥΛΑ, 2014
ΤΑΣΟΣ ΒΟΥΡΝΑΣ, «ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΗΣ ΣΥΓΧΡΟΝΗΣ ΕΛΛΑΔΑΣ, Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ», ΕΚΔΟΣΕΙΣ ΑΦΩΝ ΤΟΛΙΔΗ, Ο.Ε., 1981