Γράφει ο Δρ. Απόστολος Ε. Παπαφωτίου
Η περιοχή των Ισθμίων βρίσκεται στο ανατολικό άκρο του Ισθμού, πάνω στους δρόμους που συνέδεαν την Κεντρική Ελλάδα με την Πελοπόννησο. Τα Ίσθμια ήταν τόπος συνάντησης και Αγορά όλης της Ελλάδος και της Μ.Ασίας (Λίβυος 33.32). Ήταν ένα από τα τέσσερα (4) πανελλήνια Ιερά στο οποίο λατρευόταν ο Ποσειδώνας και αναδείχθηκε σε ένα από τα σημαντικότερα κέντρα τέλεσης Πανελληνίων Αγώνων.
Το Ρωμαϊκό Λουτρό στο Ιερό του Ποσειδώνος στα Ίσθμια βρίσκεται στο βόρειο άκρο του Ιερού, σε απόσταση 200,0μ. βορείως του Ναού του Ποσειδώνα και περίπου 100,0μ. βορειοδυτικά του θεάτρου. Η βόρεια και βορειοδυτική γωνία του κτηρίου εντάχθηκε πολύ αργότερα στο Εξαμίλιο τείχος το οποίο κατασκευάστηκε στις αρχές του 5ου μ.Χ. αιώνα.
Το Λουτρό είναι κατασκευή των μέσων του 2ου μ.Χ. αιώνα και θεωρείται ότι είναι από τις τελευταίες μεγάλες προσθήκες στο Ιερό από τους Ρωμαίους. Λειτουργούσε μέχρι το τέλος του 4ου μ.Χ. αιώνα ή μέχρι τις αρχές του 5ου μ.Χ αιώνα. Δεν είναι σίγουρο ότι εγκαταλείφθηκε από τους σεισμούς που έπληξαν ιδιαιτέρως την περιοχή το 365 και 375 μ.Χ. ή ακόμα από τις καταστροφές που προκάλεσε ο Αλάριχος το 395-396 μ.Χ.
Πάντως έχει διαπιστωθεί η χρήση του κατά την κατασκευή του Εξαμιλίου τείχους. Το συγκρότημα του Λουτρού είναι διαστάσεων 51,0x39,0μ. και αποτελείται από ορθογώνιους χώρους συνδεδεμένους μεταξύ τους και των οποίων το δάπεδο ήταν συνδυασμός μωσαϊκού και μαρμάρινων στρώσεων. Οι πλατιές τοιχοδομές είχαν κατασκευαστεί από ογκώδεις δόμους σε συνδυασμό με οπτούς πλίνθους, με πλούσιο κονίαμα και θεμέλια από επεξεργασμένους δόμους. Η κάλυψη αυτών γινόταν από θολωτές κατασκευές. Στο κτίριο είχε χρησιμοποιηθεί υψηλή τεχνολογία για την κατασκευή του κτιρίου και για τη λειτουργική αυτάρκεια του.
Βόρεια και βορειοδυτικά αυτού το έδαφος κατέρχεται απότομα και αποτελεί την πλευρά της μεγάλης χαράδρας βάθους 40,0μ. Το συγκρότημα ανασκάφτηκε πλήρως στα μέσα της δεκαετίας του 1970 από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών (Α.Σ.Κ.Σ.), με μία ομάδα από το Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας στο Λος Άντζελες (UCLA), υπό τη διεύθυνση του Paul Clement. Νωρίτερα, το 1954 ο Oscar Broneer, την Αμερικανικής Σχολής Κλασικών Σπουδών (Α.Σ.Κ.Σ.), για λογαριασμό του πανεπιστημίου του Chicago, είχε αποκαλύψει τμήματα των δωματίων XI και XIII τα οποία έφεραν υπόκαυστα. Επιλεγμένες ανασκαφές και συντήρηση του μοναδικού μωσαϊκού της αίθουσας VI συνεχίστηκαν τη δεκαετία του 1980 από την Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών (Α.Σ.Κ.Σ.) με τον Timothy Gregory του Ohio State University.
Το Εξαμίλιο κατά την κατασκευή του αξιοποίησε τους τοίχους του υπάρχοντος Λουτρού. Συγκεκριμένα, από τη βορειοδυτική γωνιά του δωματίου IV και σε επαφή με τους βόρειους τοίχους των δωματίων IV και II στρίβει βόρεια στην προέκταση του κοινού τοίχου των δωματίων I και II. Το πλάτος των τοίχων του Λουτρού που ήταν 0,70-0,90μ. συμπληρώθηκε από βαριά τοιχοδομή στη νότια και εσωτερική πλευρά των εξωτερικών βορείων τοίχων, έτσι ώστε το τελικό πλάτος στη θέση αυτή του Εξαμιλίου τείχους να γίνει 2,70-2,90μ.
Η ένταξη των επί μέρους χώρων στον σχεδιασμό είναι ακριβής εφαρμογή εργονομίας που ακολουθεί το πρότυπο της καλύτερης κυκλοφορίας των λουόμενων (ring-cirrulation type). Ο λουόμενος ακολουθούσε έναν πλήρη κύκλο αρχίζοντας από την είσοδο, το αποδυτήριο (apodyterium) στη νοτιοανατολική γωνία του Λουτρού και κινούμενος κατά τη φορά του ωρολογίου δια μέσου μιας σειράς θερμαινόμενων δωματίων και στη συνέχεια από τα κρύα δωμάτια (frigidarium) επέστρεφε στην αρχική θέση (apodyterium).
Στα δωμάτια με το ζεστό και το κρύο νερό είχαμε διαβαθμίσεις θερμοκρασίας αυτού. Ειδικότερα, μετά το βεστιάριο (αποδυτήριο) έχουμε την αίθουσα με το χλιαρό νερό (tepidarium) όπου προσαρμοζόταν κατάλληλα και προοδευτικά το σώμα. Συνέχιζε με το ζεστό νερό (caldarium) όπου έκανε το μπάνιο και η υψηλή θερμοκρασία του νερού επέτρεπε και ατμόλουτρο. Τέλος, οι λουόμενοι κατέληγαν στους χώρους με κρύα νερά. Τα θερμά Λουτρά ζεσταίνονταν από ένα σύστημα με υπόκαυστα, που εξυπηρετούνταν από την αυλή, νότια και μπροστά από το κτίριο, η οποία περικλείονταν από ένα ψηλό τείχος.
Συνήθως ακολουθούνταν η σειρά tepidarium, coldarium, frigidarium. Η σειρά αυτή δεν ήταν υποχρεωτική γιατί ο καθένας ανάλογα με τις προτιμήσεις του και τις οδηγίες των γιατρών και την ιατρική παράδοση που είχε δημιουργηθεί, ακολουθούσε τη σειρά που ήθελε. Στο Λουτρό στα Ίσθμια έχουμε στο σχέδιο τους κάτωθι χώρους: Οι αίθουσες οι νότιες και οι νοτιοδυτικές με τα λατινικά γράμματα IX, X, XI και XIII είναι οι ζεστές αίθουσες. Οι αντίστοιχες του κρύου νερού βρίσκονται στη βορειοδυτική γωνιά και είναι οι III, IV και V.
Η κύρια αίθουσα VI βρίσκεται στο κέντρο και είναι προσβάσιμη από όλες τις αίθουσες του ζεστού και κρύου νερού. Εκτός από την αναφερθείσα κεντρική είσοδο, υπάρχει και άλλη στη βορειοανατολική γωνία του κτηρίου με στοιχείο I. Η παλαίστρα, εάν υπήρχε, πρέπει να αναζητηθεί σε θέση ανατολικά του Λουτρού προς το χώρο του θεάτρου ή ακόμα νότια αυτού.
Η κύρια αίθουσα VI, σε κεντρική θέση, ήταν ένας ιδιαίτερα σημαντικός χώρος μεγάλου μεγέθους, με πολυτελή διακόσμηση, χωρισμένος πλευρικά σε τρεις θεματογραφίες. Το δάπεδο αυτής έφερε μονόχρωμο μωσαϊκό, άσπρο-μαύρο, που κάλυπτε όλο τον ορθογώνιο χώρο από τοίχο σε τοίχο διαστάσεων 20,5x7,8μ. Είναι από τα πιο διατηρημένα και πιο εντυπωσιακά μωσαϊκά που έχουν επιβιώσει στα Ίσθμια και θεωρείται το μεγαλύτερο της Ανατολικής Μεσογείου. Μία μαύρη σειρά από ψηφίδες σε διάταξη γραμμής περιγράφει όλη τη σύνθεση. Στο εσωτερικό μία σειρά από ορθογώνια με πλευρές χρώματος άσπρου ακολουθούν το περίγραμμα. Στα ορθογώνια αυτά σε εγγεγραμμένους ρόμβους από άσπρη ψηφίδα περιέχονται εναλλάξ δελφίνια. Στο κέντρο δύο ορθογώνια πλαίσια με φιγούρες το ένα πάνω στο άλλο, σχεδόν σαν καθρέφτης, απεικόνιζαν Νηρηίδες πάνω σε Τρίτωνες. Το σχέδιο συμπληρώνονταν με τον Έρωτα πάνω σε δελφίνι και άλλα θαλάσσια ζώα. Μεταξύ αυτών ένα χταπόδι με 7 πόδια, ψάρια και καβούρια. Εκατέρωθεν των ορθογωνίων και στην κάθε πλευρά τέσσερα τετράγωνα ήταν γεμάτα από γεωμετρικά σχήματα. Στους τοίχους η διακόσμηση ήταν πολυτελής αποτελούμενη από ορθογώνια πλαίσια-στήλες επιχρισμένα με κονίαμα ώστε να δημιουργηθεί ανάγλυφη διακόσμηση, που έδινε εικόνα μαρμάρων. Στο δυτικό άκρο της αίθουσας VI μία ημικυκλική υψηλή αψίδα, πίσω από μία εξέδρα (podium) τονίζει ολόκληρο το χώρο. Μία μικρότερη εξέδρα φαίνεται ότι υπήρχε στην ανατολική πλευρά της αίθουσας. Ο χώρος ήταν το κέντρο κοινωνικής, λειτουργικής και πιθανώς λατρευτικής χρήσης.
Η εικονογραφική σπουδαιότητα των θαλασσίων θεμάτων, των επιμελημένων μωσαϊκών και η πλούσια γλυπτική διακόσμηση της αίθουσας VI, μας οδηγούν στον Ποσειδώνα, ο οποίος ήταν ο τιμώμενος Θεός του Ιερού αλλά και του μεγάλου αυτού χώρου. Στα ρωμαϊκά Λουτρά η λατρεία των θεοτήτων και ειδικότερα των αυτοκρατόρων επέβαλαν μεγάλες διαστάσεις των αντίστοιχων χώρων, όπως διαπιστώνεται σε Λουτρά της Ιταλίας, της Βόρειας Αφρικής, της Μικράς Ασίας κ.α.
Το Λουτρό στα Ίσθμια ανήκε στην κατηγορία των Λουτρών των Ιερών που διακρίνονται όχι μόνο για τον αρχιτεκτονικό τύπο και την πλούσια κατασκευή τους αλλά και για την ένταξη τους στη λατρευτική ζωή του Ιερού.
Μεταξύ αυτών, το Λουτρό στο Ιερό της Νεμέας όπου λατρευόταν ο Δίας, το Λουτρό στο Ιερό της Ελευσίνας όπου λατρευόταν η Δήμητρα, το Λουτρό στο Ιερό των Δελφών όπου λατρευόταν ο Απόλλωνας, τα βορειοδυτικά Λουτρά στο Ιερό του Ασκληπιού στην Επίδαυρο και τα δύο Λουτρά στο Ιερό της Ολυμπίας όπου λατρευόταν ο Δίας. Όλα διέθεταν ζεστό και κρύο νερό και κάλυπταν τις ανάγκες των επισκεπτών, των προσκυνητών και των μόνιμων κατοίκων των Ιερών.
Στα Ίσθμια η λειτουργία του Λουτρού συνέχισε και μετά την παρακμή των αγώνων και την κατάργηση τους από τον Μ. Θεοδόσιο και γενικότερα της θρησκευτικής ζωής και απετέλεσε μαζί με άλλες εκδηλώσεις την αρχή της δημιουργίας των πανηγυριών.
Κατά την ανασκαφή του 1976 αποκαλύφθηκαν υπολείμματα του Ελληνικού Λουτρού από αδιάβροχο δάπεδο, αγωγός ύδατος και δεξαμενές σε τμήμα του οποίου κατασκευάστηκε εν συνεχεία το ρωμαϊκό, το οποίο κάλυψε περίπου το μισό του υπάρχοντος ελληνικού.
Το Ελληνικό Λουτρό στα Ίσθμια διαφέρει από τα άλλα Ελληνικά Λουτρά, τα οποία συνήθως έχουν μία στεγασμένη δεξαμενή, όπως στη Νεμέα και στην Επίδαυρο. Η δεξαμενή κολύμβησης (πισίνα) στα Ίσθμια ήταν ανοικτή όπως στις Συρακούσες, στους Δελφούς και στην Ολυμπία. Η δεξαμενή στους Δελφούς ήταν κυκλική με διάμετρο 10,0μ., βάθος 1,90μ. και όγκο 78,54κ.μ., της Ολυμπίας είχε ορθογώνιο σχήμα διαστάσεων 24,60x16,40μ., βάθος 1,64μ. και όγκο 661,64κ.μ. Ομοίως, των Συρακουσών είχε ορθογώνιο σχήμα διαστάσεων 29,75x21,80μ.
Η δεξαμενή στα Ίσθμια ήταν τετράγωνη διαστάσεων 100x100 πόδια, όπου το πόδι κατά την αρχαϊκή και κλασική εποχή ήταν 0,320μ. και την αλεξανδρινή 0,302μ., και είχε όγκο 1274,70κ.μ. Πάνω στο Ελληνικό Λουτρό κτίστηκε μετά 5 αιώνες τουλάχιστον το Ρωμαϊκό Λουτρό.
Οι πολλές προσπά θειες που έγιναν στο παρελθόν από του αρχαιολόγους, και ιδιαίτερα από τον Tim. Gregory, για την προστασία μέσ ιμότητα της μέσω χαμηλού ύψους υπερυψωμένου πεζοδρόμου, δεν ευδοκίμησαν. Η αντοχή του μνημείου με το πέρασμα του χρόνου και τις αλλαγές του περιβάλλοντος εξαντλείται. Επιβάλλεται λοιπόν η προστασία του μοναδικού αυτού μνημείου με μέσα που θα εγκρίνει το Υπουργείο Πολιτισμού.
Δρ. Απόστολος Ε. Παπαφωτίου
Πολιτικός Μηχανικός Ε.Μ.Π.
ν Οικονομολόγος Ε.Κ.Π.Α.