Με
τον όρο «Τα Μάρμαρα του Παρθενώνα»εννοούμε τα τμήματα εκείνα του
γλυπτού διακόσμου του μνημείου, που μαζί με ορισμένα αρχιτεκτονικά μέλη
του ναού, αφαιρέθηκαν από τον Λόρδο Έλγιν στις αρχές του 19ου αιώνα και
μεταφέρθηκαν στην Αγγλία. Αρχιτεκτονικά και γλυπτικά τμήματα
απομακρύνθηκαν από τους ανθρώπους του Έλγιν και από τα υπόλοιπα μνημεία
της Ακρόπολης, καθώς και από τους γύρω χώρους, κυρίως από τα Προπύλαια,
τον ναό της Αθηνάς Νίκης και το Ερέχθειο. Ακόμα πήρε από το βωμό από τη
Δήλο το κολοσσιαίο άγαλμα του Διονύσου που βρισκόταν πάνω από το
χορηγικό μνημείο του Θρασύλλου και δυο κεφαλές φιλοσόφων από την
Ακρόπολη. Όλα αυτά γίνονταν στο πλαίσιο μιας τεράστιας συλλογής για λογαριασμό του άγγλου λόρδου, η οποία εμπλουτίστηκε, με αρχαιότητες από την Μικρά Ασία, την ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά, είτε συγκεντρώνοντας επιφανειακά ευρήματα είτε μετά από ανασκαφικές έρευνες στους σπουδαιότερους αρχαιολογικούς χώρους της Ελλάδας. Τμήματα από τον Παρθενώνα βρίσκονται και σε άλλες Μουσειακές Συλλογές της Ευρώπης, στη Βιέννη, την Κοπεγχάγη, το Cambridge, το Παρίσι, το Παλέρμο και το Βατικανό, το Wurzburg και το Μόναχο. Πρόκειται, όμως,κυρίως για μικρά τμήματα και σπαράγματα, τα οποία δεν βρίσκονταν επάνω στα μνημείο, όταν αφαιρέθηκαν.
Η Ελλάδα από το 1982 διεκδικεί τα Μάρμαρα του Παρθενώνα, που βρίσκονται στο Βρετανικό Μουσείο και ο λόγος γίνεται άμεσα κατανοητός από τους παρακάτω αριθμούς.
Από τη ζωφόρο σώζονται 96 λίθοι, 56 στο Βρετανικό Μουσείο, 40 στην Αθήνα. Από τις μετόπες έχουν διατηρηθεί 64 πλάκες, 42 στην Αθήνα και 15 στο Βρετανικό Μουσείο. Και από τα αετώματα απομένουν 28 αγάλματα, 19 στο Βρετανικό Μουσείο και 11 στην Αθήνα.
Σε
πολλές περιπτώσεις, τμήματα του ίδιου γλυπτού βρίσκονται διαμελισμένα
μεταξύ Αθήνας και Λονδίνου. Είναι σημαντικό να γίνει κατανοητό ότι κατά
το μεγαλύτερο μέρος του ο γλυπτός διάκοσμος του Παρθενώνα αποτελεί
δομικό στοιχείο του ναού, αποτελώντας την διακοσμημένη εξωτερική
επιφάνεια ορισμένων αρχιτεκτονικών μελών. Στο σύνολο τους δε, τα γλυπτά
του Παρθενώνα αποτελούσαν ενιαίο νοηματικό και αισθητικό σύνολο με το
μνημείο – σύμβολο της Αθηναϊκής πόλης και γενικότερα του Ελληνικού
πνεύματος.Οι μετόπες και τα αετώματα, που απεικονίζουν συμβολικά μυθικά θέματα και η ζωφόρος με την αποτύπωση ίσως,σύμφωνα με κάποιες θεωρίες, των προσώπων των ίδιων των πολιτών της Αθηναϊκής πόλης – κράτους του 5ου αιώνα π.Χ., αποκρυστάλλωναν ενιαία καλλιτεχνική και αρχιτεκτονική έκφραση του ανθρώπινου ιδεατού.
Από τις μέρες του χρυσού αιώνα της Αθηναϊκής δημοκρατίας μέχρι το 1687 το μνημείο είχε παραμείνει σχεδόν ανέπαφο.Τη Βυζαντινή εποχή μετατράπηκε σε εκκλησία και με την Οθωμανική κατάκτηση μετατράπηκε σε τζαμί .
Στην πορεία, δύο γεγονότα άλλαξαν ριζικά την κατάσταση του ναού και έκαναν το μεγαλύτερο κακό σ’αυτόν.
Το πρώτο ήταν η έκρηξη του 1687, όταν η πυρίτιδα που είχε αποθηκευτεί από τους Τούρκους στο εσωτερικό του σηκού εξερράγη, καθώς επλήγη από μία οβίδα που εκτόξευσε ο Fr. Morosini. Μετά την έκρηξη και τον κατακρημνισμό της οροφής , μέρους του κτίσματος και αρκετών γλυπτών, οι Τούρκοι κατασκεύασαν στο εσωτερικό του ναού μικρότερο τζαμί.
Το δεύτερο πλήγμα δόθηκε στο μνημείο από τον Τόμας Μπρους, Κόμη του Έλγιν.
Ο Έλγιν ήταν τυπικός βρετανός ευγενής με υψηλές φιλοδοξίες, ο οποίος φθάνοντας στην Κωνσταντινούπολη, είχε σκοπό να συλλέξει λίγες αρχαιότητες και κυρίως να διακοσμήσει την έπαυλη που έχτιζε στην Σκωτία με εκμαγεία κλασικών αρχαιοτήτων. Παράλληλα, με τις γκραβούρες και τα σχέδια ελληνικών μνημείων, που θα αποκτούσε, προσλαμβάνοντας κάποιον καλλιτέχνη στην υπηρεσία του, θα εξασφάλιζε επιστρέφοντας στην πατρίδα του σημαντικούς πόρους. Για τον σκοπό αυτό έστειλε το 1800 συνεργείο στην Αθήνα υπό την επίβλεψη του Giovanni Batista Lusieri.
Τα
χρέη του άγγλου λόρδου τον οδήγησαν τελικά να πουλήσει μετά από πολλές
προσπάθειες, το μεγαλύτερο μέρος της συλλογής του στο Βρετανικό κράτος
το 1816, όταν πια και η ίδια η συλλογή είχε υποθηκευθεί. Η αγγλική
κυβέρνηση αποφάσισε να αποδεχθεί τον ιδιωτικό χαρακτήρα της συλλογής,
παρά το γεγονός ότι ο Έλγιν κατόρθωσε να την αποκτήσει μόνο χάρις στην
ιδιότητά του ως πρέσβης της Μεγάλης Βρετανίας στην Κωνσταντινούπολη, για
να μη θιγεί αφενός το αγγλικό κατεστημένο και αφετέρου,διότι τότε η
Γαλλία είχε υποχρεωθεί να επιστρέψει στις χώρες προέλευσης όλα τα έργα
τέχνης που είχε αφαιρέσει ο Μ. Ναπολέων με τις κατακτήσεις του.Η αγορά των Μαρμάρων υπέρ του αγγλικού Δημοσίου αποφασίστηκε μετά από μία συζήτηση στο Κοινοβούλιο όπου ακούσθηκαν πολλές φωνές, που εξέφραζαν δυσπιστία και αντίθεση ως προς το νομικό και ηθικό πλαίσιο των αποκτημάτων του βρετανού διπλωμάτη. Φωνές διαμαρτυρίας βέβαια ακούγονταν και εκτός Κοινοβουλίου με πιο παθιασμένη την ποιητική φωνή του Λόρδου Βύρωνα. Στον Λόρδο Βύρωνα ανήκει η πασίγνωστη φράση που αφορούσε τον Έλγιν:
“Ὅτι δέν ἔκαμαν οἱ Γότθοι, τό ἔκαμαν οἱ Σκῶτοι”
και παραμένει διαρκής η κραυγή τουΚων. Καβάφη:
“Ἀποδότε τά Ἐλγίνεια Μάρμαρα”
Λίγα χρόνια μετά τις τελευταίες αφαιρέσεις αρχαιοτήτων από τον Έλγιν, άρχισε η Επανάσταση του ΄21 και η Ακρόπολη πολιορκούνταν από τους Έλληνες. Οι Τούρκοι που ήταν στο φρούριο κακοποιούσαν τους σπονδύλους των κιόνων για να αποσπάσουν τους μολύβδινους συνδέσμους για βόλια. Οι Έλληνες το έμαθαν και αμέσως τους έστειλαν μολύβι για τις σφαίρες τους, ώστε να σταματήσουν την καταστροφή.
Με την απελευθέρωση της Ελλάδας, ο Όθωνας ζήτησε την άμεση επιστροφή των Μαρμάρων και μάλιστα πρότεινε να τα αγοράσει. Τα αναστηλωτικά έργα άρχισαν αμέσως στον Παρθενώνα και οι πρώτοι Έλληνες αρχαιολόγοι στεκάμενοι στις κρηπίδες του ναού ζήτησαν τον επαναπατρισμό των γλυπτών του Παρθενώνα ως κίνηση δικαιοσύνης, μεγαλοψυχίας και απότισης φόρου τιμής σε ένα μνημείο αξεπέραστο στην Ιστορία και με ύψιστο συμβολισμό για τη νέα Ελλάδα.
Έκτοτε έλληνες πολιτικοί, λόγιοι και απλοί άνθρωποι δεν σταμάτησαν ποτέ να επαναλαμβάνουν το αίτημα για επιστροφή των Μαρμάρων. Αλλά και η διεθνής αρθρογραφία δεν έπαψε να ασχολείται με το μείζον αυτό ζήτημα.
Λίγο έλειψε το όνειρο να γίνει πραγματικότητα, όταν το 1941 το Foreign Office πρότεινε τον επαναπατρισμό των Μαρμάρων στην Ελλάδα ως ένδειξη μέγιστης αναγνώρισης για την ηρωική συμμετοχή των Ελλήνων στον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο. Η πρωτοβουλία αυτή όμως ναυάγησε.
Το 1982 η τότε Υπουργός Πολιτισμού Μελίνα Μερκούρη ζήτησε επίσημα την επιστροφή των Μαρμάρων με την ευκαιρία τηςέναρξης του μεγάλου προγράμματος αναστηλωτικών έργων στην Ακρόπολη.
Από τότε ο αγώνας παραμένει σταθερός,έχει κερδίσει πολλούς υποστηρικτές ανά τον κόσμο και το αίτημα έχει υιοθετηθεί με ψηφίσματα από πολλά διεθνή fora. Έχουν συσταθεί σε διάφορα κράτη πάνω από 20 Επιτροπές για τη στήριξη του ζητήματος και η κοινή γνώμη παγκόσμια έχει στραφεί υπέρ του επαναπατρισμού των γλυπτών στην Ελλάδα. Σε δημοσκοπήσεις που έχουν διεξαχθεί στην Αγγλία, το μεγαλύτερο μέρος των Βρετανών, αλλά και των άγγλων πολιτικών τάχθηκε υπέρ της επιστροφής. Πολύ σημαντική υπήρξε και η δεσμευτική απόφαση του Ευρωκοινοβουλίου το 1999, όπου ποσοστό μεγαλύτερο από 55% έλαβε θετική απόφαση για το ζήτημα. Το νέο μουσείο της Ακροπόλεως στην Αθήνα φέρνει τους σύγχρονους επισκέπτες όσο πιο κοντά γίνεται στο ενοποιητικό αριστούργημα.
Η παράδοση έχει διατηρήσει τον θρήνο της κλεμμένης έκτης Καρυάτιδας, η οποία βρίσκεται μακριά από τις αδερφές τηςστην Ακρόπολη.
Τα τελευταία χρόνια οι κακοποιητικές μέθοδοι καθαρισμού που χρησιμοποιήθηκαν από το Βρετανικό Μουσείο το 1937, για ενάμιση ολόκληρο χρόνο, έγιναν γνωστές με κάθε τους λεπτομέρεια. Πάντως μέχρι σήμερα η αποικιοκρατική πολιτική της λεηλασίας συνεχίζεται να είναι αντίληψη στη Μεγάλη Βρετανία και ακόμα ισχύουν τα λόγια του Ν. Καζαντζάκη (1989):
“κρατᾶ ἡ Λόντρα στά αἰθαλωμένα σωθικά της, τίς μαρμαρένιες θεῖες στιγμές”
Το αίτημα της επανένωσης των γλυπτώ ντίθεται σήμερα από την Ελλάδα όχι μόνο για τη σημασία που έχουν για τους Έλληνες, ως ταυτότητα της Ελληνικότητας, αλλά και στο όνομα της διεθνούς πνευματικής κοινότητας ως απότιση φόρου τιμής απέναντι σε ένα μνημείο μοναδικό,που θεωρείται παγκόσμια το σύμβολο του δυτικού πολιτισμού, το σύμβολο της δημοκρατίας και της ελευθερίας του πνεύματος.
ΑΠΟΣΤΟΛΟΣ Ε. ΠΑΠΑΦΩΤΙΟΥ
ΑΝΤΙΠΕΡΙΦΕΡΕΙΑΡΧΗΣ ΠΕΛΟΠΟΝΝΗΣΟΥ
ΠΟΛΙΤΙΚΟΣ ΜΗΧΑΝΙΚΟΣ Ε.Μ.Π.
