«Πάντα ο Έλληνας είχε τη ροπή, τη βλέψη, τον προσανατολισμό προς την πολιτική» σημείωσε ο Πρόεδρος της Βουλής και Πρόεδρος του Ιδρύματος για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία, κ. Κωνσταντίνος Τασούλας, κατά την παρουσίαση του Ιστορικού Λεξικού Ελληνικών Κοινοβουλευτικών Κομμάτων, 1844-1967, που εκδόθηκε με τη συνεργασία του Ιδρύματος της Βουλής των Ελλήνων για τον Κοινοβουλευτισμό και τη Δημοκρατία και του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών και παρουσιάστηκε στο Αμφιθέατρο «Λεωνίδας Ζέρβας» του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών.
Η εκδήλωση ήταν αφιερωμένη στη μνήμη του καθηγητή Ηλία Νικολακόπουλου, ενός εκ των επιστημονικών επιμελητών της έκδοσης και συνεργάτη του Ιδρύματος της Βουλής, που έφυγε πρόσφατα από τη ζωή.
Όπως υπογράμμισε ο Πρόεδρος της Βουλής, «είναι εντυπωσιακές αυτές οι βιογραφίες των κομμάτων και αξιέπαινη η προσπάθεια των σαράντα οκτώ ιστορικών και πολιτικών επιστημόνων, οι οποίοι χρεώθηκαν και έφεραν σε πέρας ένα τόσο σημαντικό και μοναδικό έργο» καθώς, όπως τόνισε, μας βοηθούν «να κατανοήσουμε τα ιστορικά και κοινωνικά φαινόμενα τα χρόνια του κοινοβουλευτισμού μέχρι την περίοδο της δικτατορίας».
Ο κ. Τασούλας έκανε ιδιαίτερη αναφορά στον Ηλία Νικολακόπουλο λέγοντας πως «του αφιερώνουμε την έκδοση γιατί όλοι στην Ελλάδα αναγνωρίζουν τη συμβολή του όχι μόνο σε αυτή την προσπάθεια αλλά και στην κατανόηση των σύγχρονων πολιτικών φαινομένων, την οποία κατάφερε να μας εμπνεύσει μέσω των βιβλίων του, των άρθρων του, αλλά και των τηλεοπτικών του εμφανίσεων».
Χαιρετίζοντας την εκδήλωση, ο καθηγητής κ. Ευάνθης Χατζηβασιλείου, Γενικός Γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής, επισήμανε ότι το Iστορικό Λεξικό συνιστά έργο αναφοράς που αποτυπώνει τις προσπάθειες της επιστημονικής κοινότητας να οργανώσει τον στοχασμό της για την ολόπλευρη κατανόηση του κομματικού και ευρύτερα του πολιτικού φαινομένου.
Η καθηγήτρια κ. Νίκη Μαρωνίτη, τέως Γενική Γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής, σημείωσε ότι παρά τους πολλούς και διαφορετικούς συνεργάτες που γράφουν σε αυτό, το Iστορικό Λεξικό διέπεται από ομοιογένεια, συστηματική προσέγγιση και τεκμηριωμένη ιστορική μεθοδολογία.
Στον χαιρετισμό της η κ. Μαρία Χριστίνα Χατζηιωάννου, Διευθύντρια Ερευνών του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών του ΕΙΕ, αναφέρθηκε στην αγαστή συνεργασία των δύο Ιδρυμάτων, χαρακτήρισε το Iστορικό Λεξικό επιστημονική παρακαταθήκη και εξέφρασε την ευχή να μεταφραστεί τάχιστα και σε άλλες γλώσσες.
Ο κ. Γεράσιμος Μοσχονάς, καθηγητής στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Ιστορίας του Παντείου Πανεπιστημίου, επισήμανε ότι πρόκειται για ολοκληρωμένο έργο, που μας προσφέρει ένα επιστημονικό πανόραμα της κομματικής ζωής.
Η κ. Κατερίνα Δέδε, κύρια ερευνήτρια στο Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών του ΕΙΕ και εκ των επιμελητών του τόμου, αναφέρθηκε στο απαιτητικό και συνάμα συναρπαστικό ταξίδι όλων όσων συμμετείχαν στη δημιουργία του.
Ο κ. Σωτήρης Ριζάς, διευθύνων στο Κέντρο Ερεύνης της Ιστορίας του Νεωτέρου Ελληνισμού της Ακαδημίας Αθηνών, εκ των επιμελητών του Ιστορικού Λεξικού και αυτός, αναφέρθηκε στους έντονους διχασμούς –πολιτικούς πρωτίστως και όχι κοινωνικούς– που διαπερνούν την ελληνική πολιτική ζωή και τους οποίους μπορούμε να προσεγγίσουμε τεκμηριωμένα μέσα από τον τόμο.
Μεγάλος απών της βραδιάς, αλλά ωσεί παρών στην αίθουσα, στη σκέψη και την καρδιά όλων, ο αξέχαστος Ηλίας Νικολακόπουλος, στον οποίο αναφέρθηκαν με βαθιά αισθήματα σεβασμού, εκτίμησης και συγκίνησης όλοι οι ομιλητές και οι ομιλήτριες. Παρών πολλαπλώς: ως κορυφαίος μελετητής του κομματικού φαινομένου, ως δάσκαλος, φίλος και συνεργάτης πολλών, αλλά και ως εμπνευστής και βασικός συντελεστής του συγκεκριμένου έργου.
Στην εκδήλωση παρέστησαν ο πρώην Πρόεδρος της Βουλής κ. Νίκος Βούτσης, ο Αντιπρόεδρος της Βουλής κ. Δημήτρης Βίτσας, οι βουλευτές κ.κ. Γιώργος Κουμουτσάκος, Σία Αναγνωστοπούλου, Θεόδωρος Δρίτσας, Νίκος Φίλης, Θεοπίστη Πέρκα, Πάνος Σκουρολιάκος και ο πρώην Γενικός Γραμματέας της Βουλής κ. Κώστας Αθανασίου.
Ομιλία του Προέδρου της Βουλής των Ελλήνων κ. Κωνσταντίνου Τασούλα στην παρουσίαση της έκδοσης «Ιστορικό Λεξικό Ελληνικών Κοινοβουλευτικών Κομμάτων 1844-1967»
18 Οκτωβρίου 2022
Κύριε πρώην Πρόεδρε της Βουλής των Ελλήνων, κύριε Βούτση, κύριε Αντιπρόεδρε, κύριε Βίτσα, κύριοι συνάδελφοι στη Βουλή, κύριε Κουμουτσάκο, κύριε Σκουρολιάκο, κύριε Δρίτσα, κυρία Πέρκα από την ακριτική Φλώρινα, κύριε Φίλη,
αγαπητοί συνεργάτες στην παρουσίαση και στην επιμέλεια του ιστορικού τόμου για τα ελληνικά κοινοβουλευτικά κόμματα από την εμφάνιση του κοινοβουλευτισμού ίσαμε την δικτατορία, φίλες και φίλοι,
σήμερα η Βουλή των Ελλήνων, διά του Ιδρύματός της και το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, διά του Ινστιτούτου Ιστορικών Ερευνών, εδώ, στις εγκαταστάσεις του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, παρουσιάζουν ένα όντως ιστορικό έργο συνεργασίας φορέων και επιστημόνων που αποτυπώνει την βιογραφία όλων των κοινοβουλευτικών κομμάτων από την εμφάνιση του φαινομένου του κοινοβουλευτισμού στη χώρα μας ίσαμε την επιβολή της δικτατορίας των συνταγματαρχών το 1967.
Το φαινόμενο του κοινοβουλευτισμού στην Ελλάδα, το οποίο περιγράφεται μέσα και από τους κομματικούς σχηματισμούς και μέσα από τους εξαιρετικούς προλόγους, το κομματικό φαινόμενο στην Ελλάδα, είχε καταβολές σε άλλα φαινόμενα παραπλήσια. Ο συμπατριώτης μου, ποιητής Ιωάννης Βηλαράς, έλεγε ότι οι Έλληνες είναι χωρισμένοι σε φατρίες, το είχε πει λίγο πριν την επανάσταση του 1821. Οι φατρίες θεωρούνται τα προανακρούσματα των κομμάτων και περιέγραψε ο Βηλαράς σε έναν περιηγητή, ο οποίος είχε έρθει στα Γιάννενα, ότι οι φατρίες έχουν να κάνουν με τις συμπάθειες και είπε ότι ο λαός και η εκκλησία συμπαθούν τους Ρώσους, οι έμποροι συμπαθούν τους Άγγλους και οι πνευματικοί άνθρωποι συμπαθούν τους Γάλλους. Ήταν, λοιπόν, το πρόδρομο φαινόμενο των τριών κομμάτων που εμφανίστηκαν λίγο αργότερα. Πριν από τις φατρίες υπήρχε το φαινόμενο της πατρωνίας το οποίο ήταν πάρα πολύ ισχυρό, είχε να κάνει με την προστασία η οποία παρείχετο από ισχυρές οικογένειες σε «πελάτες». Εδώ έχει τη γοητεία της και η ελληνική γλώσσα, «πελάτης» είναι αυτός που πλησιάζει, από το «πελάζω» και το φαινόμενο της πατρωνίας, όταν έγιναν τα πρώτα κόμματα στην Ελλάδα, μετεφυτεύθη στο σύγχρονο κοινοβουλευτικό σύστημα που ήρθε από το εξωτερικό και μετετράπη σε πελατειακό, το οποίο για δύο αιώνες τουλάχιστον, ήταν το κυρίαρχο σύστημα στην Ελλάδα, αν θέλουμε σώνει και καλά να βρούμε ένα σύστημα που ισχύει στην Ελλάδα.
Ιδού λοιπόν, πεδίον δόξης λαμπρόν, το πελατειακό σύστημα είναι ίσως το πιο οργανωμένο, το πιο λατρεμένο, το πιο διαρκές σύστημα το οποίο ουδέποτε αντιμετώπισε την έχθρα ουδεμιάς διαδηλώσεως. Το πελατειακό σύστημα λοιπόν, μετεφυτεύθη, μπολιάστηκε στα κόμματα και η επίκληση της κανονικότητας είναι στην ουσία η προσπάθεια αποτίναξης των πελατειακών στοιχείων από το κομματικό μας σύστημα.
Τα κόμματα, κατά τον Δημήτρη Τσάτσο, είναι ο οργανωμένος τρόπος έκφρασης της λαϊκής κυριαρχίας στο αντιπροσωπευτικό σύστημα. Το μόνο που μπορεί πρακτικά να ισχύσει σε πολυπληθείς δημοκρατίες. Και επειδή είμαστε εδώ, στο Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, το οποίο ιδρύθηκε σε αυτό το εντυπωσιακό κτίριο που, όπως έμαθα, είναι έργο των Δοξιάδη και Πικιώνη το 1958, είχα διαβάσει προ καιρού ένα εξαιρετικό βιβλίο ενός Άγγλου κοινοβουλευτικού -εκεί είναι η κοιτίδα του σύγχρονου κοινοβουλευτισμού, η Μεγάλη Βρετανία- του Ρίτσαρντ Κρόσμαν, ένα βιβλίο που εξεδόθη το 1958, όταν ακριβώς ιδρύθηκε το Εθνικό Ίδρυμα Ερευνών, με τίτλο «Η γοητεία της πολιτικής»- «The charm of politics». Και σε αυτό το βιβλίο ο Ρίτσαρντ Κρόσμαν, διακεκριμένο στέλεχος του εργατικού κόμματος της Μεγάλης Βρετανίας -διετέλεσε για ένα μικρό διάστημα και αρχηγός του εργατικού κόμματος στις αρχές της δεκαετίας του 60- λέει ότι η γοητεία της πολιτικής και το κίνητρο της αναμείξεως στην πολιτική μέσω των κομμάτων είναι τριπλό: είναι η αγάπη, η λατρεία της εξουσίας, είναι η αυταρέσκεια και είναι και η διάθεση της προσφοράς. Απλώς, λέει, «δεν μπορώ να περιγράψω για τον κάθε άνθρωπο το ποσοστό, τον συντελεστή βαρύτητας που έχει για τον κάθε πολιτευόμενο καθένα από αυτά τα τρία κίνητρα».
Στην Ελλάδα, όπως θα δούμε ξεφυλλίζοντας ή διαβάζοντας καλύτερα το τόσο ενδιαφέρον αυτό βιβλίο που σήμερα παρουσιάζεται, στην Ελλάδα τα κόμματα ήταν διαφόρων ειδών. Εδώ παρουσιάζουμε τα κόμματα που έστω μια φορά με έναν έστω βουλευτή εμφανίστηκαν εις το Κοινοβούλιο. Έχουμε κόμματα τα οποία ο Γεώργιος Παπανδρέου ο πρεσβύτερος, με την μεγαλοστομία του την επιτυχημένη αποκαλούσε «κονιορτό κομμάτων». Έχουμε κόμματα εφήμερα, πρόσκαιρα, γραφικά, προσωπικά, μονοθεματικά, αλλά έχουμε και κόμματα που διήρκεσαν, που επηρέασαν, που έγραψαν ιστορία και που μετείχαν σοβαρά και αποφασιστικά στις εξελίξεις. Τα κόμματα τα οποία δεν περιγράφουμε εδώ, είναι τα κόμματα τα οποία μετείχαν μεν αλλά δεν κατάφεραν να μετάσχουν στη Βουλή. Εδώ είμαστε σε άλλη σφαίρα, άλλοτε είναι μια σφαίρα ευγενών προσπαθειών. Συνηθέστερα είναι μια σφαίρα γραφικότερων προσπαθειών, οι οποίες δεν είχαν και συνέχεια, δεν είχαν και απήχηση. Θα είχε όμως ένα ενδιαφέρον άλλης φύσεως, όχι τόσο συμβολής εις την καταγραφή της ιστορικής πορείας του τόπου αλλά για τους συσχετισμούς της κοινωνίας και τις προτιμήσεις έστω μικρού μέρους της κοινωνίας, να κατεγράφετο και αυτός ο κονιορτός των κομμάτων που δεν αξιώθηκαν ποτέ να αντικρίσουν την κοινοβουλευτική εκπροσώπηση.
Γι’ αυτά τα κόμματα, αλλά και για άλλα μικρότερα που ευδοκίμησαν, βρήκα κάποιες περιγραφές του Σουρή. Ξέρετε, έχουμε μια εντύπωση ότι όλη η κριτική που ασκείται στο λεγόμενο πολιτικό σύστημα, όλη η αριστοφάνεια κριτική ή και καμιά φορά με δόσεις τοξικότητας, είναι απόρροια της εποχής μας. Υπήρχε πάντα μια κριτική προς το κομματικό φαινόμενο. Υπήρχε πάντα μία, θα έλεγα, ακόμη και υπονομευτική κριτική αλλά αυτό, επιμένω, δεν είναι φαινόμενο της εποχής.
Για να δούμε λίγο πώς ο Σουρής παρουσίαζε στον «Ρωμιό» το κομματικό φαινόμενο αλλά και τη λατρεία, ίσως μανία, του Έλληνα να πολιτικοποιείται. «Ο Ρωμιός στον παράδεισο». Ο Ρωμιός που πήγε στον παράδεισο, μετάνιωσε γιατί στον παράδεισο ήταν τόσο ειδυλλιακά ώστε δεν πολιτικολογούσαν και παρακαλεί τον θεό να τον πάει στην κόλαση γιατί εκεί πολιτικολογούν. Αυτό δείχνει το πόσο ο Έλληνας ήταν δεμένος και πόσο τον συνάρπαζε η πολιτική. «Θεούλη μου, τι σου ‘λθε να μ΄ αγιάσεις; Νομίζεις πως θα μ’ έμελλε καθόλου αν ήθελες κι εμένα να κολάσεις και μ’ έστελνες παρέα του διαβόλου; Μ’ αρέσει ο παράδεισος, αλήθεια, χωρίς δουλειά σκοτώνω τον καιρό. Βλέπω αγίους γύρω μου σωρό. Διαβάζω συναξάρια, παραμύθια και ακούω και τραγούδια θεϊκά, μα έλα που δεν έχετε συνήθεια να λέτε κι ένα δυο πολιτικά. Μα όλα εδώ είναι τακτικά. Ο ουρανός Θεό εσένα ξέρει και δεν μιλούν πολιτικά. Εδώ που με ησυχία όλοι ζούνε για μένα είναι κόλαση μεγάλη. Πολιτικά τ’ αυτιά μου ας ακούνε και ας είμαι και στην κόλαση… χαλάλι!» Βλέπετε λοιπόν μέσα από την πένα ενός πολύ σημαντικού δημοσιογράφου και ποιητή και συγγραφέα ο οποίος ήταν από τη Σύρο. Και καταλήγει ο Σουρής: «Μα φτάνει πια Θεέ μου, μη με σκάσεις και διώξε με στο λέω παστρικά, γιατί αλλιώς στιγμή δεν θα ησυχάσεις, μονάχος θα μιλώ πολιτικά».
Κι ένα άλλο που έχει να κάνει με τα μονοπρόσωπα ή τα προσωπικά κόμματα, τα οποία, όπως θα δείτε, είναι πάρα πολλά, θα δείτε έχουμε το Ζαϊμικόν, το Θεοτοκικόν, το Ραλλικόν κόμμα, αλλά και αργότερα με τα μεγάλα κόμματα που είχαν διάρκεια, έβαζαν ως έμβλημα και το κόμμα Φιλελευθέρων και η ΕΡΕ, η Εθνική Ριζοσπαστική Ένωση, έβαζαν ως έμβλημα στα ψηφοδέλτια τη φωτογραφία του αρχηγού τους. Άρα μπορεί να είχαν όνομα περιφραστικό αλλά στην ουσία ήταν αρχηγικά κόμματα. Έγραψε λοιπόν για τους αρχηγούς ο Σουρής, γι’ αυτή την τάση των Ελλήνων, «εμπρός με πόζα αρχηγού καθένας ας προβάλλει, απ’ όλους ας κυβερνηθεί η προσφιλής Ελλάς, ας γίνει ο ημέτερος, ας γίνουν όμως κι άλλοι, ας γίνει κι ο Κατσικαπής κι αυτός ο Μπουλελάς» και τελειώνει, κ. Βούτση, ακούστε εδώ τι λέει, «ας πλημμυρίσει μ’ αρχηγούς το έθνος πέρα πέρα, ας μας σηκώσει έξαφνα και η Ροζού παντιέρα, μονάχα ένας βασιλιάς μη μείνει, εις το παλάτι 52 τουλάχιστον ας είναι βασιλείς, όλοι ας έβγαιναν κύριοι των άλλων το γινάτι κι 85 Πρόεδροι ας γίνουν της Βουλής, όλοι τρανοί πολιτικοί, κανένας ιδιώτης, όλοι ποζάτοι στρατηγοί, κανένας στρατιώτης». Είναι συνεπώς μία, μέσω της υπερβολής, απεικόνιση του πόσο πολιτικοποιημένος και πόσο πολιτική αυτοπεποίθηση είχε ο κάθε ένας ξεχωριστά. Και μπορεί αυτά να είναι υπερβολικά αλλά μες στην υπερβολή έχουν κι ένα δίκιο και εξηγούν όλη αυτή την πλησμονή του κομματικού φαινομένου το οποίο, όσο περνούν τα χρόνια, θα δείτε ότι περιορίζεται.
Η Βουλή των Ελλήνων λοιπόν στήριξε αυτή την προσπάθεια κατανόησης των πολιτικών εξελίξεων μέσω των κομμάτων και τη στήριξε σε μια προσπάθεια διαρκείας. Αυτή η προσπάθεια ξεκίνησε από την προεδρία του κυρίου Νικολάου Βούτση, ο οποίος βρίσκεται εδώ και τη συνεχίσαμε και την ολοκληρώσαμε μαζί με το Ινστιτούτο Ιστορικών Ερευνών. Ξεκίνησε όταν γενική γραμματέας του Ιδρύματος της Βουλής ήταν η καθηγήτρια της Παντείου κυρία Μαρωνίτη και τη σκυτάλη την πήρε ο κ . Χατζηβασιλείου και σήμερα ολοκληρώθηκε αυτή η προσπάθεια. Και είναι κι αυτό ένα δείγμα, όχι απολύτως συνηθισμένο, του σεβασμού στη διάρκεια και του να ολοκληρώνουμε τις προσπάθειες που δεν ξεκίνησαν από εμάς.
Έτσι λοιπόν, με ιδιαίτερη χαρά, σήμερα χαιρετίζω την παρουσίαση αυτού του σπουδαίου βιβλίου το οποίο δείχνει κάτι που είναι πολύ ενδιαφέρον για την κατανόηση των ιστορικών και κοινωνικών φαινομένων τα χρόνια του κοινοβουλευτισμού μέχρι την περίοδο της δικτατορίας. Είναι εντυπωσιακές αυτές οι βιογραφίες των κομμάτων και είναι αξιέπαινη η προσπάθεια των 48 ιστορικών και πολιτικών επιστημόνων οι οποίοι χρεώθηκαν και έφεραν σε πέρας ένα τόσο σημαντικό έργο το οποίο θα έλεγα είναι και μοναδικό, γιατί με εξαίρεση το έργο του Χέρινγκ το οποίο εξέδωσε η Εθνική Τράπεζα, το Μορφωτικό Ίδρυμα της Εθνικής Τραπέζης, με εξαίρεση αυτό το έργο, αυτό που παρουσιάζουμε σήμερα είναι το πιο ολοκληρωμένο με αυτό τον τίτλο. Υπάρχει ένα έργο από τις εκδόσεις Γαλαξίας του Γρηγορίου Δαφνή για τα ελληνικά πολιτικά κόμματα, αλλά δεν έχει αυτή την πληρότητα. Ο Meynaud έχει γράψει ένα βιβλίο για τα πολιτικά πράγματα της Ελλάδος σε συνεργασία με το Νοταρά και τον Μερλόπουλο και έχει στο τέλος νομίζω ένα γλωσσάρι, ας το πούμε έτσι, ένα γλωσσάρι κομμάτων. Δεν είναι όμως καθόλου ολοκληρωμένο, είναι περισσότερο τίτλοι και επικεφαλίδες κομμάτων.
Εδώ έχουμε να κάνουμε με κάτι πολύ ολοκληρωμένο και απολύτως αξιέπαινο και είναι συγκινητικό που σήμερα ένας εκ των εμπνευστών και ένας εκ των ανθρώπων που συνετέλεσε στη δημιουργία αυτού του σημαντικού τόμου, ο Ηλίας Νικολακόπουλος είναι απών, αλλά εμείς, επιμένοντας στο να παραγνωρίζουμε τη θνητότητα και το φθαρτόν του ανθρώπου, του αφιερώνουμε την έκδοση αυτή, του αφιερώνουμε την προσπάθεια αυτή, γιατί όλοι στην Ελλάδα αναγνωρίζουν τη συμβολή του όχι μόνο σε αυτή την προσπάθεια, αλλά και τη συμβολή του στην κατανόηση των σύγχρονων πολιτικών φαινομένων, την οποία κατανόηση, μέσω κυρίως των βιβλίων του, των άρθρων του, αλλά και των τηλεοπτικών του εμφανίσεων, κατάφερε να μας εμπνεύσει.
Συνεπώς, ας απολαύσουμε αυτή την ωραία περιγραφή του πολιτικού τελικά φαινομένου της χώρας μας μέσα από σοβαρές, λιγότερο σοβαρές, πετυχημένες, λιγότερο πετυχημένες κομματικές προσπάθειες και ας θυμηθούμε ότι πάντα ο Έλληνας είχε τη ροπή, είχε τη βλέψη, είχε τον προσανατολισμό προς την πολιτική και αυτό δεν το περιγράφει μόνο ο Σουρής με αυτό το περιγελαστικό ύφος, το περιγράφει ακόμη και ο Καβάφης σε ένα πολύ ενδιαφέρον ποίημά του για τη συνοδεία του Διονύσου. Περιγράφει έναν γλύπτη ο οποίος κατασκεύασε σε μάρμαρο τη συνοδεία του Διονύσου, δηλαδή τον Θεό Διόνυσο, τη Μέθη, τον Άκρατο, τον Κώμο, διάφορους ακολούθους του Διονύσου και τι σχέση έχει αυτό με την πολιτική; Ακούστε τι λέει ο Καβάφης για να δείτε πόσο εμπεδωμένη είναι η αντίληψη για τη λατρεία προς την πολιτική ακόμη και του παλαιότερου Έλληνα. «Ο Δάμων ο τεχνίτης (άλλον πιο ικανό στην Πελοπόννησο δεν έχει) εις παριανό μάρμαρο επεξεργάζεται την συνοδεία του Διονύσου», μας λέει Καβάφης. «Αυτά ο Δάμων κάμνει. Και κοντά σ’ αυτά ο λογισμός του κάθε τόσο μελετά την αμοιβή του από των Συρακουσών τον βασιλέα, τρία τάλαντα, πολύ ποσόν. Με τ’ άλλα του τα χρήματα κι αυτά μαζί σαν μπουν, ως εύπορος σπουδαία πια θα ζει, και θα μπορεί να πολιτεύεται -χαρά!- κι αυτός μες στη Βουλή, κι αυτός στην αγορά».
Λοιπόν, σας ευχαριστώ που μας βοηθήσετε να κατανοήσουμε τη χαρά του πολιτεύεσθαι από το 1844 μέχρι το 1967.
